پیام دایکندی

دایکندی یعنی سرزمین دلیر مردان

پیام دایکندی

دایکندی یعنی سرزمین دلیر مردان

تأملی بر سیستم زراعتی ولایت دایکندی

سیستم زراعتی در ولایت دایکندی بسیار ناکار آمد است

نویسنده: محمد فروغی

بیش از یک قرن است که پیشرفت و تحول چشمگیری در صنعت کشاورزی در دنیا ایجاد شده است،با ورود ابزار الات و ادوات زراعتی مانند کمباین، علوفه خردکن برقی،روگر و تیلر، کولتیواتوراره ، علف زن ، شمشاد زن و چمن زن برقی ،پمپ آب،پمپ سمپاش،دستگاه خط پاک کننده حبوبات،دستگاه خط کامل بوجاری گندم به ظرفیت پنج تن در ساعت، دستگاه بالابر پدالی با ظرفیت 100 تن،دستگاه بوجاری بذر گندم و جو،انواع تراکتورها، پمپ وکیوم، دستگاه خرمنکوب، دستگاه ضد عفونی کننده سیار، دستگاه الواتور (بالابر ) دستگاه شن گیر،کولتیواتور کودریز، گاوآهن یکطرفه و دوطرفه، دیسک تاندوم، دیسک افست،کودپاش،کلتیواتور،فاروئر،تریلر، چغندرکن،چیزل، لندلولر، کلوخ شکن،خاک ورز،روتیواتور،اسکریپر و لندلولرلیزری،مرزکش،نهرکن،بیل عقب، سمپاش،تانکر،فرانت لودر،دکمپکتور،مته چاله زن رایک،و...تغییرات و تحولات شگرفی در عرصه ی کشاورزی در دنیا ایجادشده است و امروزه گامهای بالاتر از این در سطح کشاورزی مانند کشاورزی ارگانیک و استفاده از نانو بیوتکنولوژی در کشاورزی مطرح است؛ متأسفانه علیرغم این دگرگونی های اساسی در عرصه کشاورزی، در ولایت دایکندی کشاورزی بسیار به شکل سنتی و با ابزار آلات قرن حجری صورت می گیرد. هیچگونه تغییری در شیوه کشاورزی به وجود نیامده است. در مناطق این ولایت از شروع فصل کاشت و آماده سازی زمین تا فصل برداشت محصول، همه کارها به شکلی سنتی و آمیخته با دستگاه‏های قدیمی انجام می‏شود، که همین وضع سبب کاهش چشمگیر محصولات در این ولایت گردیده است.هدف این نوشتار آشنایی مسئولین و خوانندگان به سیستم زراعتی ولایت دایکندی است:

معرفی ابزار الات کشاورزی در ولایت دایکندی

ابزارهای کشاورزی که دراین ولایت به کار می‏رود شامل انواع ابزارهای دستی ساده مانند بیل‏، کج بیل‏، شاخی، داس دسته کوتاه، کلنگ، چپچور، دامی چوبی از قبیل قُلبَه گاو، جوغول گاو، یوغ، سوغمه،پلک،چَپَر، و اسپار، و مانند آن‏ها اند.

1. بیل

مردم از دونوع استفاده می کنند، یکی تک بیل و دیگری را رش یا راش بیل می‏گویند. تک بیل ساخت آهنگران محلی است. دسته‏ی آن از چوب و کاسه‏ی آهنی آن به صورت استوار بدون خم خوردگی ساخته می‏شود. پشت سر کاسه‏ی بیل، بازوی چوبی وجود دارد که از وسط آن سوراخ است و با فانه‏های چوبی به دسته‏ی بیل، محکم می‏شود. این شانه در وقت تک بیل کردن زمین به کارگر کمک می کند که زمین را عمیق‏تر بیل بزند.

راش بیل‏ها ساخت کشورهای خارجی است. کاسه‏ی راش بیل خم است و شانه‏ی خمیده دارد. نوعی از راش بیل که به آن بیل چینایی می‏گویند، بسیارمعمول و معروف است.

2. چبچور

چبچور ابزار راحت و دم‏دست است که از کلنگ کمی کوچک‏تر است. این وسیله‏ی ساده توسط آهنگران محلی ساخته می‏شود. دسته‏ی آن بیشتر از چوب بادام یا تاخوم است که با شینیه‏ی آهنی یا چوبی به چبچور وصل می‏شود. شینیه در محکم کردن دسته نقش اصلی را دارد. برای این کار چبچور را با دسته نخست در آب می‏گذارند و در پایان با چکوش یا الغه می‏کوبند که سفت شود.

3. اسپار

اسپار چند قسمت دارد. نوک اسپار: که مردم به آن سوغمه می‏گویند از آهن فولاد است که در زمین فرو می‏رود. ته آن پهن است و به کنده‏ی اسپار محکم می‏شود.

4. پَلَک:

چیزی شیه تناب ، گلفت و محکم می باشد با این وسیله یوغ را به گردن گاب می بندد.

5. کُنده اسپار:

از چوب محکم است ماهی مانند که در پشت‏سر خود سوراخی مربع شکل دارد که دسته یا تیر اسپار به آن وصل می‏شود.

6. شمشیرک:

درکنار دسته برای استحکام آن جاگاشته می‏شود. این چوب یک راس نوک‏تیز و یک قاعده‏ی پهن دارد که راس نوکدار آن از تیرچوب می‏گذرد و آن را محکم می‏کند. شمشیرک باعث تعادل اسپارهنگام کار می‏گردد.

7. تیر اسپار:

چوب انحنایی شکل است که یک طرف آن به کنده و شمشیرک طرف دیگر آن برای استوار نگهداشتن اسپارتوسط گوشک و ریسمان و اتنگ به یوغ وصل می‏شود.

8. گوشک اسپار: چوب استوانه‏ی شکل است که در سوراخ نوک تیر جاگذاشته می‏شود. گوشک چوب است که اسپار را به یوغ وصل می‏کند.

9. یُوغ:

این وسیله عبارت است از یک چوب راست به انداز حدود یک متر وبیست سانت که روی گردن دوگاب قلبه قرار می گیرد. به سخن دیگر چوب بند است که گاوان را با آن تحت فرمان می‏آورند. وسط یوغ که آن یوغله گفته می‏شود، ثابت است. یوغله محل تلاقی یوغ و تیراسپار است که با ریسمان و اتنگ به‏هم وصل می‏شوند. دو طرف دیگر یوغ مانند کپ چوی در باز و بسته می‏شوند که به آن قبتل یوغ می‏گویند. گاوان نخست وارد در یوغ می‏شوند و سپس با چوب‏بند یوغ به بند کشیده می‏شوند تا نافرمانی نکنند.

10. آتنگ یا ریسمان:

آتنگ ریسمان است که تیر اسپار را به یوغ وصل می‏کند و آن را می‏بندد. در گذشته آتنگ را از چوب الترغینه، لوخ و پوست گاو می‏ساختند. اکنون بیشتر از ریسمان پلاستیکی و ریسمان تایری است.

11. ماله

ماله قطعه چوب مستطیل شکل است که در وسط سوراخ مربع شکل دارد. تیرماله درون این سوراخ مربع شکل با شینیه و پانه محکم می‏شود. تیرماله مانند تیر اسپار است که ماله را به یوغ وصل می‏کند. ماله دو سوراخ در دو گوش دارد که با زنجیر به تیرماله وصل می‏شود. در پایان شخم زدن دهقان اسپار را از گاوان جدا می‏کند و ماله را به جای آن می بندد. ماله کردن شبیه اسپار زدن است با این تفاوت که به جای لر زدن زمین را ماله می‏کند و هموار می سازد تا برای ورغ و جر آماده شود. دهقان هنگام ماله زدن روی ماله سوار می‏شود، دم یکی از گاوها را به دست می گیرد و با تال آن‏ها را به تندی می‏راند تا زمین خوب هموار شود.

12.داس:

یکی از ابزارآلات دستی کشاورزی است که از دسته‌ای معمولاً چوبی و تیغه‌ای آهنی به شکل قوس تشکیل شده‌است که این قوس می‌تواند نیم‌دایره‌ای و یا بیشتر باشد. بخش داخلی این تیغه تیز و برنده‌است و کشاورز از آن برای دروی محصولاتی همچون گندم و جو و یا علف و یونجه استفاده می‌کند. شکل نیم‌دایره‌ای و تیغهٔ تیز درونی داس به کشاورز این امکان را می‌دهد تا ساقه‌های گیاه را درون آن قرار داده و از انتهایشان قطع نماید. او برای این کار می‌تواند محصول را به‌صورت دسته‌دسته در یک دستش گرفته و با دست دیگرش که داس را نگاه می‌دارد درو نماید که در این صورت حرکت تیغهٔ داس به سمت فرد دروگر خواهد بود. همچنین او می‌تواند گیاهان را با گذاردن چوبدستی‌ای بر رویشان در جای خود محکم نموده و سپس درویشان نماید و یا اینکه آنها را بدون نگهداشتنشان ببرد که در این صورت حرکت داس معمولاً به سمت مخالف خواهد بود.

داس می‌تواند دارای دستهٔ کوتاه باشد که در این صورت کشاورز با یک دست آن را نگاه داشته و با خم‌شدن بر روی زمین به دروی محصول می‌پردازد و یا اینکه دسته‌اش بلند باشد که در این صورت فرد دروگر آن را با دو دست گرفته و به‌صورت ایستاده محصولاتش را درو می‌نماید. داس دسته‌بلند در عین‌حال از تیغهٔ بلندتری نسبت به داس دسته‌کوتاه برخوردار است.

13.چار شاخ

خوشکش، پَل کش، آله کش

ورغ و پَلوان کشی را نخست با اسپار ورغ و کندلو می‏کشند، سپس با بیل پلوان درست می‏کنند. برای پَلوان‏ها دهن ورغی می‏سازند. در پایان با خوشکش آله درست می‏کنند.

پَل کش: از چوب درست می‏شود. دسته‏ی پلکش مانند بیل درست می‏شود و بدنه‏ی آن مانند خوشکش که قطعه چوب است مستطل شکل که در وسط آن سوراخی ساخته می‎شود. دسته با شینیه و پانه از این طریق به بدنه وصل می‏شود. پل کش بیشتر برای زمین‏های شیلاوه و پتی استفاده می‏شود که امکان ماله با گاو نباشد.

خوشکش همان آله کش است. دسته‏ی آن از چوب است و بدنه‏ی آن از چوب و گاهی آهن که مانند نوک مرغابی ساخته می‏شود. با خوشکش خط‏های موازی(جر- آله) روی زمین ماله شده می‏کشند. آب در این آله‏ها جریان می‎یابد و به ریشه‏ی گیاهان می‏رسد.

شُدیار

به زمین شخم زده شده شدیار گفته می‏شود. زمین شدیار دارای پستی و بلندی(کلوخ) است. برای از بین بردن کلوخ‏های آن باید ماله روی آن کشیده شود. ماله کردن باعث می‏شود که زمین هموار گردد، دانه‏ها در خاک فرو رود، پرندگان نخورد و زمین هم‏سطح شود.

کیشه

پس از ماله کشیدن زمین، دهقان اسپار را دوباره به گاوها می‏بندد و زمین را به شیخکی و کندلو تقسیم می‏کند تا ورغ و کندلو ساخته شود و زمین ورغ جر شود. دهقانان این کار را کیشه(جراندازی) می‏گویند. برای این کار نخست دهقان با چبچور زمین را خط می‏کشد. سپس یک نفر زنجیر یکی از گاوها را به دست می‏گیرد و دهقان با هی کردن گاوان اسپار را درست روی خط کشی فرو می‏برد و ورغ، کندلو و شیخکی درست می‏کند. ورغ‏ها می‏تواند کندلو یا شیخکی باشد

محصولات زراعی

محصول کشاورزی به گیاهی (هر گیاهی) خودرو یا کشت شده گفته می‌شود که محصول آن در مراحل خاصی از رشد گیاه توسط انسان برداشت می‌شود.

محصولات کشاورزی زراعی در ولایت دایکندی عبارت اند از ذرت- جواری، گندم، جو، ارزن، نخود، شرشم، موشنگ، باقلی، عدس، شلغم، زردک، پیاز، انواع سبزی‏ها، شبدر، یونجه- ریشقه و مانند آن که بسیار ابتدایی کشت می شوند.

محصولات باغی

محصولات باغی عبارت است از بادام، انواع زرد آلو، انواع انگور، سیب، انجیر،گیلاس،جوز(گردو)هندوانه،خیار،خربوزه،

زمین کشاورزی

زمین شیلاوه: زمین است که بیشتر در مسیر آب‏راه‏ها قرار دارد که به آن زمین قول و بوم هم گفته می‏شود. شیلاوه‏ها بیشتر در معرض فرسایش و سیل بردگی است. این زمین کم حاصل است اما برای درختکاری و باغداری نیکو است.

زمین شیبدار: زمین ناهموار را پتی می‏سازند. پتی سنگ‏چین است که به صورت زینه های کلان ساخته می‏شود تا زمین هموار گردد. قلبه کردن پتی سخت‏تر از زمین شیلاوه است. برای این کار به دهقان ماهر و گاوهای کارآزموده نیاز است. از این‏رو گوشه‏های پتی که پخته می‏ماند را توسط چبچور می‏کنند. پتی را با پل کش ماله می‏کنند و گوشه‏های آن را بلند تر می‏سازند تا از سرریزی آب جلوگیری شود و آب پشت آن بایستد. پتی را کمی شیبدار می‏سازند تا آب به آرامی درآن حرکت کند. مردم محل به این پتی کرت و کردک یا کرتک نیز می‏گویند.

فرآیند کاشت وبرداشت محصولات کشاورزی

1. آبیاری زمین:

ابتدا دهقانان زمینی را که قصد دارد گندم ،جو یا چیز دیگر بیکارد آب می دهد (آبیاری می کند)، وقتی زمین آب خورد، چند روز( از دو تا شش روز) صبر می کنند تا زمین آماده‏ی شخم زدن شود. وقتی زمین آماده شد و آبش گرفته شد، زمین بذرافشانی می‏شود.البته گاهی به منظور افزایش بهره وری قبل از آبیاری زمین سنگ ریزه‏ها از روی سطح زمین پاکسازی و کود حیوانی در سح زمین پخش می شود.

2. پاشیدن بذر یا تخم در روی زمین:

در مرحله دوم وقتی زمین برای قُلبه کردن آماده شد، دهقان بذر مورد نظر را در سطح زمین می پاشد و این کار به صورت دستی انجام می شود یعنی ابتدا دهقان بذر را داخل دامن یا یا داخل کیسه میکند و آن کیسه بذر را به کمر میبندد وسپس با دست آن را می پاشد.

3. قلبه کردن(شخم زدن)

در گام بعدی دهقانان زمین را شخم می زند. لازم به ذکر است که شخم زدن زمین علاوه برای آماده سازی کاشت و به منظور اختلاط مواد مغذی و یا برای کنترل آفات نیز صورت می گیرد.

طریقه شخم زدن زمین:

زمین‏های تخم زده شده توسط گاو آهن(قلبه) شخم زده می‏شود. دهقان اسپار را با آتنگ به یوغ می‏بندد و یوغ را در گردن گاوان بند می‏زند. گاوها را به گوشه‏ی زمین می‏برد و با صدای کشیده می‏گوید(اوبیه) و گاوان را با چوب‏تر به داخل زمین می‏راند و زمین را شیار مانند(لر) قلبه می‏کند. وقتی یک خط کشیده‏ی قلبه به پایان رسید، دهقان کنده‏ی اسپار را با چالاکی از زمین می‏کشد و با صدای (اوبیه) ، گاوان را می‏چرخاند و دوباره زمین را لر می‏زند. لرها باید در کنارهم باشد و نزدیک به هم تا زمین بدون شخم نماند. اوبیه، او، اوهه، کوتابیه صدای رمزی است بین گاوها و دهقان. گاوان با شنیدن این رمزها جهت را عوض می‏کنند و از دهقان فرمان می‏برند. وقتی زمین یک‏بار به صورت طولی قلبه شد، دهقان آن را به صورت عرضی قلبه می‏کند که به آن(دو اسپیره، سرحلال، سرجم حلال) می‏گویند. این کار باعث می‏شود که زمین خوب شیار و شخم زده شود. دهقان هفت تا نه ساعت در روز قلبه می‏کند. در وسط روز چای می‏خورد و به گاوها علف تر و تازه می‏دهد.

لازم به ذکر است وقتی گاو و الاغ برای زمین شخم زدن پیدا نشود و یا زمین کوچک باشد که نیاز که گاو قلبی نباشد، زمین را چبچورکو می‏کنند. برای این کار چند مرد و گاهی همراه با زنان، زمین را با چبچور شخم می‏زنند و با ماله‏ی دستی ماله می‏کنند. چبچورکو بیشتر به صورت جمعی(آشار) انجام می‏شود.

گاهی زمین به وسیله دهقان شخم زده می شود

4. ماله کردن زمین

دهقان پس از بذر پاشی و شُدیار کردن زمین، در این مرحله زمین شخم زده شده را به منظور مسطح کردن زمین، زمین شُدیار شده را ماله میکند.

5. ورغ و ایزو بندی:

در نهایت به منظور آبیاری و یا همان آب دادن زراعت، زمین را ورغ و جر می زند. و زمین به قسمت های مختلف تحت عنوان ایزو تقسیم می گردد. ورغ یا کندلو به صورت برآمدگی‏های کرت(پلوان) ساخته می‏شود. عمق ورغ بیشتر از جر است. آب نخست وارد ورغ یا کندلو می‏شود و سپس از طریق دان آله (ناودان) که بیشتر با علف‏های هرز ساخته می‏شود، وارد جر می‏شود. جر یا آله خط‏های موازی است که روی زمین کشاورزی شیار می‏شود و آب برای رسیدن به ریشه‏های گیاهان به آرامی در آن جریان می‏یابد. پای زمین را بر آمده درست می‏کنند که آب در آن بایستد و یا به سمتی هدایت شود. این جای را پای اله یا پای آو می‏گویند.

6. آب دادن

نخستین آب دادن زمین کشاورزی را خَکاو (خاک آب) می‏گویند که بسیار سخت است و مهارت بالایی می‏خواهد. وقتی آب مسیرش را پیدا کرد و زمین سفت شد، آسان‏تر می‏شود. آب دادن زمین به نوبت است. در زمین‏های گِلی هفت روز و زمین‏های ریگزار سه تا چهار روز بعد آبیاری می‏شوند.

نصب آدمک در داخل گندم برای فرار گنجشگ

7. غنی سازی زمین:

کشاورزی در ولایت دایکندی معمولاً همواره با کود حیوانی همراه است. کودهای حیوانی جزو بهترین و مرغوب ترین نوع کود است که البته امروزه بدلیل کمیابی کود حیوانی از کود های کیمیای(شیمیایی) نیز استفاد میشود.به شکل معمول دو تا سه نوبت کود شیمیایی روی زراعت پاشیده می شود.

8. دِرو کردن:

وقتی محصول کشاورزی رسید معمولاً دهقان آن را درو می کند وبه صورت قوده های منظم در زمین قرار می دهد مانند تصاویر زیر:

9.جمع آوری محصولات زمین از سطح زمین کشاورزی:

پس از دوری محصول ،دهقانان آن ها را در خرمنجوی (محلی که گندم یا جو در آن جا از کاه شان جدا می شود) منتقل می کنند و مدتی محصولات در خرمنجوی میماند تا کاملاً خشک بیشود.