تأملی بر شعر عامیانه هزاره گی

تأملی بر شعر عامیانه هزاره گی

 

شعر عامیانه هزارگی که بیانگر موقعیت فردی و اجتماعی و یا قومی سراینده آن است، به شدت در بین هزاره ها رواج دارد که موسوم به 2 بیتی یا 4 بیتی میباشد. دوبیتی و 4 بیتی را میتوان تاریخ نانوشته ملت هزاره دانست که از نسلی به نسل بعد و سینه به سینه محفوظ گشته چه این که دوبیتی ها و یا مخته های حماسی که در مدح و یا رثای سرداران هزاره سروده گشته به روشنی تاریخ مبارزات این قوم را بر علیه ظلم و ستم حکام گذشته به تصویر کشیده. دوبیتی ها هم وزن دوبیتی هایی است که بابا طاهر در اشعارش سروده و با توجه به این که هزاره ها از غنای زبان فارسی در کنار عبارات عامیانه هزارگی در سرودن اشعار استفاده نمودند، دوبیتی های هزارگی از غنای فراوانی برخوردار است.دوبیتی ها علاوه بر موارد حماسی غالبا جنبه عاشقی و گاهی نیز حالت کنایه بخود میگرفتند. بدلیل این که سرایندگان دوبیتی ها معلوم نبود. دوبیتی های هزل نیز به وفور یافت میگشت و همین موضوع سبب شد که رو علما و روحانیون با دوبیتی و دوبیتی خوانی مخالفت نمایند.

نمونه دوبیتی هزل و کنایه این چنین است:

آتی آبی د مو مه مو (مهمان) اماده

ربضان تند از سر گردو اماده

ربضان (رمضان که به این صورت تلفظ گشته) تند از سرگردو (قریه ای مربوط خوات ولسوالی ناهور) اماده

ربضان تندی سرگردو چی باشه

یگ خروار خوری پاشوم گو اماده

نمونه هزل در شعر هزاره (گویش کیجران)

ووی الله خدا ایه مه مره زده

خون قره سنگ بله دومبه مه زده

وای خدا رام کده تا تر نخورده

بله سوراخ توپگ سر نخورده

موسیقی عامیانه هزارگی

شاید قدیمی ترین نغمه ای که در هزاره جات رواج داشت و هنوز هم کمابیش وجود دارد، همین بولبی یا چهار بیتی باشد که البته اجرای آن در هر منطقه از هزاره جات با منطقه دیگر تفاوتهای اندکی داشت که اجرای آن نیز مشکل بود و نیاز به تمرین و ممارست داشت. بولبی به صورت گروهی بین مردان یا زنان و در مراسمات بطور مشترک بین مردان و زنان اجرا میگشت، چیزی که معمول بود. در حین بولبی خوانندگان کف دستها را به دو طرف صورت میگرفتند و با تغییر مکان دست و فشار های متغییر آهنگ صدایشان را متناسب می ساختند.

مخته : مخته ها نوعی نوحه سرایی است که زنان در عزاداریها میخوانند. این گونه اشعار که بنام یک فرد خاص اعم از جنگجو یا قهرمان خوانده میشوند، این مراثی در زمان جنگهای عبدالرحمن باب شد و تا اوائل قرن بیستم ادامه داشت و هم اکنون هم به شکل خفیف تری وجود دارد. مخته های گل مامد ، غلام حسن و فیضو از مشهورترین مخته ها می باشند.

مخته  گل مامد که در رثای سردار گل مامد هزاره که در جنگ مابین مردم هزاره و حبیب الله کلکانی مشهور به بچه سقا (جنگهای این دوره بنام جنگ سقوی در بین هزاره ها شهرت یافت) رخ داد سروده شد.

سردار گل مامد که میدانست با فتح روستاها زنان و دختران مورد تجاوز واقع میگردند، پشت سر آنها حرکت نموده و زمانی که کسی غیر از او برای دفاع از زنان باقی نمانده بود، آنقدر جنگید تا تمام زنان و دختران را فراری داد و آنگاه با زخمهای بیشماری که برداشته بود، خود نیز جان به جان آفرین تسلیم نمود در حالی که تعداد زیادی از آنان را نیز کشته بود و دشمنان جسدش را تکه تکه و سرش را از تنش جدا نمودند.

اربون تو گل مامد ما

قیرون تو گل مامد ما

سردار اته مامد ما

حاکم نو آمد ما

شاری کابل غوغا شده

 ، پرچم سرخ بالا شده

، باچه سقو پاچا شده

اربون تو گل مامد ما

قیرون تو گل مامد ما

سردار اته مامد ما

حاکم نو آمد ما

یک جنگ د سراوضه شده ،

گل مامد خو کشته شده ،

 سرک شی بریده شده

اربون تو گل مامد ما

قیرون تو گل مامد ما

سردار اته مامد ما

حاکم نو آمد ما

نغمه چوپانی : نغمه چوپانی نغمه ای بود که غالبا توسط چوپانان و توسط نی اجرا میگشت و از وزن دوبیتی استفاده میگشت و در طی زمان با دمبوره نواخته شد و به یک نوع همه گیری رسید تا جایی که اکنون این نغمه (البته تفاوتهای بسیار با نغمه چوپانی دارد، اما اصلش همان است). نغمه غالب و بولبی به تدریج در حال حذف شدن می باشد و علت آن هم دشواری اجرای آن است.

نغمه دریه (دایره ، دف ) این نوع نغمه را که غالبا زنان بکار میبرند. از لحاظ آوایی تفاوت اندکی با نغمه چوپانی دارد ولی از ارزش بسیار بالایی برخوردار است. زیرا در این نغمه که غالبا در مراسمات مختلف از جمله شیرنی خوری ، عروسی و نام شانی خوانده میشود، در بر گیرنده اشعاری است که تمام فرهنگ و رسم و رسومات هزارگی را در خود دارد. (این اشعار را اشعار ثابتی بود که بسته به موقعیت میخواندند و تمام زنان آن اشعار را از حفظ بودند و به دو گروه تقسیم میگشتند. مثلا در عروسی دسته وابسته به داماد در مدح عروس شعر میخواندند و دسته وابسته به عروس با ناز اشعاری حاکی از زیبایی عروس و...) که متاسفانه هنوز این گونه اشعار جمع آوری نگشته و با گذشت زمان و تغییر در رسوم مراسمات خواندن این گونه اشعار هم به فراموشی سپرده شده است. و از نسل جوان کمتر دختری است که این گونه اشعار را از حفظ داشته باشد؛ اشعاری که در آینده بیانگر رسم و رسوم قوم هزاره بوده و عنعنات این قوم را با خود به نسلهای آینده انتقال دهد.

نغمه هایی لالایی : این نغمه ها هم در تمام اقوام وجود دارد و اشعاری است که مادران برای اطفال خود میخوانند. منتها تفاوتی که نغمه هایی لالایی هزارگی با نغمه های سایر اقوام دارد. این است که اکثر این لالایی ها حکایت از جنگهایی است که در آینده اتفاق خواهد افتاد و پدر طفل هم در آن شرکت جسته حکایت رنجها و آلام یک قوم است که بصورت شعر و با نغمه لالایی تجسم یافته. این نغمات گاه حالت ترس و گاه حالات وحشت ، سرخوردگی و یا زجر مادران است اشعار این نغمات نیز متاسفانه تا هنوز گرد آوری نگشته. نمونه بارزی از این لالایی که در منطقه نویسنده (خوات) اتفاق افتاده این گونه است (من این گونه شنیده ام ) خاندان مشهور به الله بخش اهل بینی سنگ دان شور او (مربوط منطقه خوات ولسوالی ناهور) در سالهای حدود 1300 با یک خاندان دیگر نزاعی داشته که در اثر این نزاع یک جوان از این خاندان کشته میگردد. فیصله این گونه شد، بهای خون جوان کشته شده، دختری باشد. از طرف مقابل که به همسری برادر جوان کشته شده در آمد. منتها این وصلت نیز نتوانست رفع کینه نماید و شوهر زن عاقبت به انتقام خون برادر پدر و برادر زن را می کشد و مدتها فراری بوده و خویشان زن بدنبال شوهر او تا این که شبی او به خانه میآید و این جاست که زن لالایی میخواند.

للی للی بابه آبه

للی للی دیده آبه

پسی درگه خورویه

تمبه درگه جارویه (1)

بدین وسیله به خویشان اطلاع میدهد که داخل قلا سگ نیست، بلکه فقط خروس است و تمبه (کلونی که دو لنگه در را بهم قفل میکرد) در هم فقط جاروست و خویشان هم آمده تمام اهل خانه را کشته و زن را با خود میبرند. از این خاندان فقط 2 یا 3 نفر از جمله بچه همان زن زنده می مانند.

منابع:

 1-      این شعر به گونه دیگری در کتاب هزاره های افغانستان سید عسکر موسوی آمده

2-      اینجا منظور ، نویسنده اصلی مقاله جناب فیاض می باشند.

در تهیه این مقاله از کتابهای زیر استفاده برده ام

هزاره ها ی افغانستان نوشته سید عسکر موسوی چاپ تهران

دوبیتی های عامیانه هزارگی نوشته محمد جواد خاوری چاپ تهران

سرگذشت ادبیات در افغانستان نوشته کوهزاد چاپ ؟

پژوهشی در تاریخ هزاره ها نوشته کاظم یزدانی چاپ تهران

منبع: هزاره پیوند